روغن موتور چیست؟ و کدام روغن موتور بهتر است؟

از آنجایی که موتور مهم‌ترین نقش را در حرکت خودرو برعهده دارد، توجه به سلامت آن از اهمیت بالایی برخوردار است. همان‌طور که می‌دانید موتور در حرکت خودرو، از سیستم احتراق سوخت تا انتقال نیرو به چرخ‌ها نقشی اساسی ایفا می‌کند. همه‌ی نیروی موتور از درگیری و ارتباط قطعات آن با یکدیگر حاصل می‌شود. برای چنین قطعاتی وجود اصطکاک به مفهوم از دست دادن انرژی، ایجاد خوردگی و کوتاه شدن عمر قطعات است. از این‌رو همواره متخصصین به دنبال یافتن راهی برای کاهش این اصطکاک بوده‌اند. روغن به دلیل خواصی که دارد تاثیر به سزایی در کاهش اصطکاک داشته و یکی از کارآمدترین دستاوردهای متخصصان در این زمینه است. اما تهیه و تولید روغنی که بتواند در شرایط پرفشار و پرحرارت موتور کار کند نیاز به دانش فنی دارد. از سوی دیگر این روغن نباید تحت تاثیر شرایط محیطی، کیفیت خود را از دست بدهد و با افت راندمان مواجه گردد. با در نظر گرفتن این موارد درمی‌یابیم که روغن موتور طی فرایندی پیچیده حاصل می‌شود. اما روغن موتور چیست و کدام روغن موتور بهتر است؟ انتخاب روغن موتور مناسب و درک اطلاعات درج شده روی آن، در گرو آگاهی و فراگیری برخی مباحث است. در این مطلب قصد داریم به شکلی تخصصی‌تر، روغن موتور و پارامترهای مرتبط با آن را بررسی کنیم. این اطلاعات به شکلی گردآوری شده‌اند تا برای همه افراد سودمند باشد.

در ابتدا روغن موتور تنها برای روانکاری قطعات متحرک موتور مورد استفاده قرار می‌گرفت اما با مشاهده‌ی ایجاد آسیب‌هایی مانند زنگ‌زدگی، خوردگی و رسوب‌گرفتگی قطعات موتور، متخصصان به فکر تولید روانکارهایی با قابلیت‌های بیشتر افتادند که در ادامه این قابلیت‌ها را بیان خواهیم کرد.

گرانروی (ویسکوزیته)

«گرانروی» که با نام‌های متداول دیگری مانند «ویسکوزیته» یا «لزجت» شناخته می‌شود یکی از مهمترین شاخصه‌های روغن‌های موتور به شمار می‌رود. گرانروی را می‌توان مقاومت سیال در برابر حرکت تعریف کرد. برای درک بهتر این مفهوم از مثال آب و عسل استفاده می‌کنیم. آب سیالی است که به راحتی جاری می‌شود، در‌حالی‌که عسل به سختی جاری شده و حرکت می‌کند؛ ازاین‌رو عسل نسبت به آب از گرانروی بیشتری برخوردار است و می‌توان گفت که عسل ویسکوزیته بیشتری دارد. گرانروی در مایعات به دلیل نیروی جاذبه‌ی بین مولکولی پدید می‌آید و این نیرو دراثر تغییرات دما دستخوش تغییر می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت گرانروی مایعات با دما رابطه‌ی عکس داشته و هرچه دما بالاتر رود میزان گرانروی کاهش می‌یابد و در اصطلاح مایع شل‌تر می‌شود. این اصلی است که در انتخاب یک روغن موتور باید به شکلی جدی مورد توجه قرار گیرد. با استارت خوردن خودرو قطعات موتور شروع به حرکت می‌کنند و در این هنگام است که روغن باید به سرعت کار روانکاری را آغاز کند؛ در غیر این صورت آسیب‌های جدی به موتور وارد خواهد شد. اما در صورتی که روغن در اثر دمای پایین محیط، دچار افزایش گرانروی شود نمی‌تواند به سرعت حرکت کرده و قطعات متحرک را روانکاری کند؛ از سویی دیگر دمای بالای محیط نیز موجب کاهش گرانروی شده و عملکرد روغن را با مشکل رو‌به‌رو می‌کند و روغن نمی‌تواند به خوبی قطعات را پوشش دهد. برای جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی که در هنگام روشن شدن خودرو روی می‌دهد میزان ویسکوزیته روغن را روی بسته درج می‌کنند. شرایط درج این عدد به دو شکل کلی انجام می‌شود که دانستن آن خالی از لطف نیست و کمک زیادی به انتخاب روغن موتور مناسب خواهد کرد. برای درک بهتر این مطلب به شناخت استانداردهایی بین‌المللی نیاز داریم که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

استاندارد API

کلمه‌ی (API) مخفف عبارت (American Petroleum Institute) بوده و به معنی موسسه‌ی نفت امریکا است. این نام به نوعی تبدیل به استاندارد و تعیین‌کننده‌ی سطح کیفی روغن‌های موتور شده است. برای موتورهای بنزینی و دیزلی API دارای نمادی منحصربه‌فرد است. برای موتورهای بنزینی از حرف S و برای موتورهای دیزلی از حرف C استفاده می‌شود؛ بنابراین اگر روغن موتوری برای موتور بنزینی مناسب باشد به شکل API S شروع می‌شود و روغن‌های مناسب برای موتورهای دیزلی با عبارت API C آغاز می‌گردند. اما این تمام ماجرا نیست و نمی‌توان میزان کیفیت روغن را تشخیص داد. در این استاندارد برای روغن‌ موتور‌های بنزینی پس از حرف S یکی از حروف A تا N می‌آید و برای روغن موتورهای دیزلی پس از حرف C یکی از حروف A تا J درج می‌شود. در این طبقه‌بندی هرچه به سمت حرف A می‌رویم از سطح کیفیت روغن کاسته می‌شود و حرکت به سمت حروف N و J نشانگر افزایش سطح کیفیت است؛ ازاین‌رو یک روغن موتور بنزینی با مشخصه API SN از بالاترین کیفیت و با مشخصه API SA از پایین‌ترین سطح کیفی برخوردار است. این طبقه‌بندی برای روغن موتورهای دیزلی نیز از API CA که دارای پایین‌ترین سطح کیفی است آغاز شده و به API CJ که از بیشترین میزان سطح کیفی برخوردار است ختم می‌شود. ناگفته نماند که برای موتورهای دیزلی دو زمانه و چهار زمانه از اعداد ۲ و ۴ در مقابل آخرین حرف استفاده می‌شود، برای نمونه روغنی با مشخصه API CJ-4 برای خودروهایی با موتور دیزلی چهارزمانه‌ تولید شده و به دلیل داشتن حرف J از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است.

استاندارد SAE

استاندار (SAE) مخفف عبارت (Society Of Automotive Engineers) است که به معنی انجمن مهندسین خودرو است. این استاندارد از اعدادی بین ۰ تا ۶۰ تشکیل شده و در برخی مواقع حرف W نیز در آن دیده می‌شود. استاندارد SAE به نوعی تعیین‌کننده‌ی ویسکوزیته‌ی روغن موتور است. عدد ۰ در این استاندارد نشان‌دهنده‌ی کمترین میزان گرانروی بوده و نمایانگر روغنی است که به راحتی جاری می‌شود در عوض با حرکت به سمت عدد ۶۰ میزان گرانروی افزایش می‌باید و SAE 60 نشانگر روغنی با گرانروی بسیار بالا است که یعنی سخت جاری می‌شود. استفاده از حرف W در این استاندارد نیز برای نشان دادن حداقل میزان گرانروی در سرمای زمستان است که از کلمه‌ی Winter می‌آید. حال با آگاهی از این استانداردها می‌توانیم دو شکل مختلف ویسکوزیته را که روی روغن موتور درج می‌شود توضیح دهیم. روغن‌‌های موتور را بر اساس نوع ویسکوزیته می‌توان به دو گروه مونوگرید و مالتی‌گرید تقسیم کرد.

روغن موتور مونوگرید

این روغن به دلیل ساختاری که دارد نمی‌تواند در بازه‌ی دمایی مختلف میزان گرانروی خود را تغییر دهد و تنها برای دمایی خاص یا در اصطلاح فصلی خاص از سال مورد استفاده قرار می‌گیرد. روغن‌های مونوگرید قدمت زیادی دارند و در گذشته تنها روغن موتوری بودند که برای موتور خودروها تولید می‌شد. عموما روغن‌هایی با استاندارد SAE بین ۰ تا ۳۰ در فصول سرد و دماهای پایین مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در صورتی که فردی از این روغن در خودروی خود استفاده می‌کرد مجبور بود که با گرم شدن هوا روغن موتور را عوض کند و آن را با روغنی با بازه‌ی عددی SAE بالای ۳۰ جایگزین کند. هرچند این روغن‌ها قیمت چندان بالایی نداشتند اما درصورت تغییر دما کارآیی خود را از دست می‌دادند و گزینه‌ی قابل اطمینانی در تمام فصول محسوب نمی‌شدند.

روغن موتور مالتی‌گرید

متخصصان با مشاهده‌ی نقاط ضعف روغن‌های مونوگرید برآن شدند تا محصولی انعطاف‌پذیرتر دربرابر دما تولید کنند. این امر با تغییر ساختار روغن‌ موتور میسر شد و روغن‌هایی جدید که در چهار فصل سال کارآیی خود را از دست نمی‌دادند روی کار آمدند. این روغن‌ها که مورد توجه مردم و تولیدکنندگان قرار گرفتند از دو عدد گرانروی که با حرف W از هم جدا می‌شوند مشخص می‌گردند. عدد اول نمایانگر میزان گرانروی در فصل گرم سال و دمای بالا است و عدد دوم بیانگر میزان گرانروی در فصل سرد و دمای پایین است که در مبحث استاندارد SAE اشاره‌ای به آن کردیم. صاحبان خودرو با وجود این روغن‌ها دیگر از تغییرات دمایی نگران نبودند؛ چراکه ساختار این محصول در دمای پایین، مانع از سخت شدن و افزایش گرانروی روغن شده و در دمای بالا دچار کاهش شدید گرانروی نمی‌شد. برای روشن شدن این موضوع روغن موتوری با مشخصه ۱۰W-40 را مورد بررسی قرار می‌دهیم. عدد ۱۰ بیانگر حداقل گرانروی این محصول در فصل گرم سال و دمای بالا است و عدد ۴۰ میزان حداکثر گرانروی آن در فصول سرد و دمای پایین را نشان می‌دهد. این محصول را می‌توان با روغن موتور دیگری با مشخصه‌ی ۲۰W-50 نیز مقایسه کرد. همانگونه که مشخص است روغن موتور دوم به دلیل برخورداری از عدد ۲۰ در فصل گرما گرانروی بیشتری دارد و نسبت به روغن ۱۰W-40 سفت‌تر است. بنابراین روغن موتور ۲۰W-50 برای محیط‌هایی گرم‌تر مناسب است زیرا روغن بیش از حد شل نخواهد شد، این موضوع را می‌توان با مقایسه‌ی W 50 با W 40 هم دریافت. روغن موتور ۱۰W-40 در فصل سرد گرانروی برابر ۴۰ خواهد داشت؛ درحالی‌که این میزان برای روغن دوم ۵۰ بوده و نشان می‌دهد که روغن ۲۰W-50 در سرما بیش از همتای خود سفت می‌شود؛ ازاین‌رو این روغن برای مکان‌هایی که زمستان‌های بسیار سردی ندارند مناسب‌تر است و در محیط‌هایی با سرمای شدید بهتر است از روغن موتور ۱۰W-40 استفاده کرد.

تا اینجا اطلاعاتی در مورد کیفیت و گرانروی روغن‌های موتور ارایه کردیم؛ حال قصد آن داریم تا روغن موتورها را بر اساس نوع ساختار مورد بررسی قرار دهیم؛ چراکه این ساختار هم در انتخاب روغن موتور از اهمیت زیادی برخوردار است.

روغن موتور را می‌توان در سه گروه کلی معدنی (Mineral) ، سنتتیک (Synthetic) و نیمه سنتتیک (Semi Synthetic) طبقه‌بندی کرد.

روغن موتور معدنی (Mineral)

روغن‌های معدنی از ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین روغن موتورها محسوب می‌شوند که برای موتور خودروهای قدیمی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این روغن افزودنی‌های چندانی ندارد و بر پایه‌ی نفت خام تولید می‌شوند و بیشتر وظیفه‌ی روانکاری را برعهده دارند.

روغن موتور سنتتیک (Synthetic)

این نوع روغن موتورها از طریق ترکیبات شیمیایی و در آزمایشگاه‌ها تولید می‌شوند. ابتدا این محصولات برای موتورهای جت مورد استفاده قرار می‌گرفتند اما با گذشت زمان و به دلیل برخورداری از مزایای زیادی که نسبت به روغن‌های معدنی داشتند، جایگاه ویژه‌ای پیدا کردند و به عنوان روغن موتور خودرو هم مورد استفاده قرار گرفتند. هر شرکتی این روغن‌ها را با ساختاری منحصربه‌فرد تولید می‌کند که دراین بین افزودنی‌ها نقش ویژه‌ای دارند. از مهم‌ترین افزودنی‌های این روغن‌ها می‌توان به شوینده‌ها، ضد زنگ‌ها، آنتی‌اکسیدان‌ها و ترکیبات ضد خوردگی اشاره کرد. این مواد رسوبات حاصل از احتراق سوخت را جذب می‌کنند، مانع از ایجاد واکنش اکسیداسیون می‌شوند و از خوردگی و زنگ زدگی فلز هم جلوگیری می‌کنند.

 مزایای کلی روغن‌های سنتتیک

• طول عمر بالا
• مقاومت بالا دربرابر اکسیداسیون
• کمک به کاهش مصرف سوخت
• جلوگیری از خوردگی
• غیر سمی بودن
•  عملکرد مناسب

روغن موتور نیمه سنتتیک (Semi Synthetic)

این نوع روغن از ترکیب روغن موتورهای معدنی و سنتتیک حاصل می‌شود. هرچند این محصول از تمام مزایای روغن سنتتیک بهره نمی‌برد اما کیفیت بالاتری نسبت به روغن‌های معدنی داشته و در شرایط کاری سخت موتور، عملکرد مناسبی دارد. از این روغن موتور نیمه سنتتیک بیشتر برای وانت‌ها و خودروهای SUV استفاده می‌شود و نسبت به روغن‌های سنتتیک قیمت پایین‌تری دارد.

نکاتی در مورد روغن موتور

• هیچ‌گاه نباید از ترکیب چند روغن موتور با یکدیگر استفاده کرد.
• پس از روشن کردن خودرو، بلافاصله حرکت نکنید و زمانی ۲۰ ثانیه‌ای برای روانکاری روغن (همان گرم شدن خودرو) در نظر بگیرید.
• بهتر است از افزودنی‌ها برای روغن موتور استفاده نکنید مگر اینکه از سازگاری کامل آن با روغن موتور اطمینان حاصل کنید.
• هرگز از روغنی که بیش از سه سال از تاریخ تولید آن می‌گذرد استفاده نکنید.
• درصورتی‌که روغن موتور سیاه نشود نشانه‌ی مرغوبیت آن نیست بلکه عدم قابلیت آن در جذب ذرات و آلودگی‌ها را نشان می‌دهد و بهتر است عوض شود.
• نوع روغن موتور (معدنی، سنتتیک، نیمه سنتتیک) را باید با توجه به دفترچه‌ی راهنمای خودرو یا برچسب محفظه‌ی موتور انتخاب نمود.
• در انتخاب روغن موتور باید شرایط آب‌وهوایی را حتما مد نظر قرار داد.

از نمودارهای زیر می‌توانید برای درک بهتر مفاهیم، اصطلاحات و جمع‌بندی مباحث گفته شده استفاده کنید.

برندهای معتبر روغن موتور

از شرکت‌های شناخته‌شده‌ی تولیدکننده‌ی روغن موتور می‌توان به شرکت‌های توتال، کاسترول، الف، شل و لیکومولی اشاره کرد. امیدواریم که مفاهیم ذکر شده شما را در شناخت بهتر و انتخاب راحت‌تر روغن موتور یاری کند